Монголын ураны нөөц нэмэгдэж байна

АЦС-уудын байршил. Зураг дээрх тод хараар тэмдэглэгдсэн хэсэг нь газар хөдлөлтийн идэвхтэй бүс

МОНГОЛ УРАН

Монгол Улс дэлхийн зах зээлд нүүрсээрээ төвийн тоглогч, зэсээ­рээ довтлон тоглогч болж байна. Дээр нь бидэнд алт, төмөр, нефть, цайр нүүрс гэх мэт хангалттай баялаг бий. Удахгүй бид нэг хүнд ногдох байгалийн баялгаараа дэлхийд тэргүүлнэ. Ойрын ирээ­дүйд дэлхийн зах зээлд алт, зэс, уран, цайр, нүүрс баталгаатай үнэд орно гэж шинжээчид үзэж байна. Дэлхийд уран олборлолт, боловс­руулалтаар тэргүүлэгч Францын "Arevo" компани Дорноговь айм­гийн Улаанбадрах сумын Долоон уул гэдэг газарт хэдэн жил хайгуул хийсний эцэст урьдчилсан байд­лаар арав гаруй мянган тонны нөөцтэй ордыг илрүүлжээ. Нөөц цаашид хэд дахин нэмэгдэх бо­ломжтой. Улмаар өнгөрсөн оны аравдугаар сараас эхлэн олбор­лолтын туршилт явуулж 2.5 тонн ураны хүдэр олборлосон байна. Энэ үзүүлэлт нь зургадугаар са­раас үйлдвэрлэлийн туршилт эхлэх боломж олгож байгаа аж. Ураны салбарт энэ хугацаа бол маш том амжилт бөгөөд цаашид ураны үйлдвэрлэл буюу шар нунтгийн үйлдвэрийг байгуулах хугацааг богиносгоно. Манай улсад уран ийм л түвшинд боловсруулагдана. Монголд нийтдээ 65 мянган тонн ураны нөөцтэй гэх таамаг байгаа. Энэ нь цаашид өсөх өндөр магад­лалтай гэнэ. Гэхдээ монголчууд дэл­хийн зах зээл дээр ураны то­моо­хон тоглогч болох ямар ч бо­ломжгүй гэнэ. Учир манайд илэр­сэн нөөц дэлхийн ураны том тог­логч болох Казахстан, Канад, Австрали, АНУ, ОХУ зэрэг том ах нарын дэргэд жижигт тооцогдоно. Одоогоор бид Франц улстай бодит гэрээ байгуулахад ойрхон байгаа гэнэ. Монгол уран дэлхийн зах зээлд нэвтрэх улмаар тойрогт багтах хамгийн дөхөм зам бол "Арева" компанитай хамтрах. Уран шар нунтаг болтлоо ямар ч аюул­гүй эд. Манай хил дотор ийм хэм­жээнд боловсруулагдана. Гэхдээ энэ бүхнийг хийхэд бидний хүч мөхөсдөнө. Тэр тусмаа байгаль орчин, хүний аюулгүй байдалд хамгийн ээлтэй технологи шаар­дагдана. Энэ бүх шаардлагыг хайгуулаас эхлээд дахин боловс­руулалт хийдэг дэлхийн ганц ком­пани болох Францын "Арева" компани хангаж байна. Тэд ураныг олборлохдоо газрын гүнд уусгах аргыг хэрэглэнэ. Энэ газраа өрөм­дөж дээрээс уусмал хийх замаар уранаа цуглуулж авна. Дараа нь нүхээ усаар цэвэрлэнэ. Хөрсний гадаргууд ямар ч хохирол учруу­лахгүй. Газрын гүнээс авсан ураны эзлэхүүн маш бага тул хөрсний байрлалд ямар ч өөрчлөлт гарах­гүй гэнэ. Дээр нь монгол ураныг зөвхөн олборлох нь өндөр ашиг олчихлоо гэсэн үг биш гэнэ. Түүнийг тээвэрлэх, хадгалж, хамгаалах, борлуулах, ашиглах гэрээ хэлцэл хийх нь дэлхийн томоохон гүрнүү­дээс хамааралтай байдаг аж. Энэ бүхэнд бид цаг, хөрөнгө зарахгүй байх ганц боломж нь ураны томоо­хон тоглогчтой хамтрах гэнэ. Дэл­хийд жилд 70 мянган тонн уран шаардлагатай. Харин өнөөгийн байдлаар жилд 50 орчим мянган тонн уран олборлож байна. Түү­гээр ч зогсохгүй дахин Атомын цахилгаан станц (АЦС) баригдах төслүүд хэрэгжиж байна. Энэ нь ураныг улам үнэд оруулна гэсэн үг гэнэ. 2007 онд нэг кг уран 300 ам.доллар хүрч байсан. Харин өнөөдөр 144 ам.доллар байна. Ураны үнэ буурсан шалтгаан нь Чернобылийн АЦС-д осол гарсан­тай холбоотой гэнэ. Түүнээс болж олон төслүүд зогссоноор ураны үнэ буурчээ. Харин одоо сэргэж байна. Одоогийн үнээр нэг тонн уран 300 мянган ам.доллар. Харин манайд ирээдүйд хэд дахин өсөх 65 мянган тонн уран байна. Мон­голчууд зөвхөн уранаа үнэлэхэд л 20 тэрбум ам.доллартай болох нь. Ураны үнэ өсөх буурах, АЦС-уудын төсөл хэрэгжих эсэх нь АТС-ын аюулгүй байдлаас ихээхэн шалтгаалдаг аж.

АТОМЫН ЦАХИЛГААН СТАНЦ АЮУЛТАЙ ЮУ?

Саяхан Японд болсон газар хөдлөлт, цунамигаас болж Фү­күшима-1 АЦС-д доголдол үүссэн. Үүнээс болж дэлхий дахинд бага­гүй түгшүүр төрсөн гэнэ. Чернобы­лийн ослоос хойш улс гүрнүүдийн түг­шүүр багасч АТС-уудын сэргэн мандлын үе ирж байсан энэ цагт Японд цунами нүүрлэсэн нь ийн айдас төрүүлсэн хэрэг. Гэхдээ АЦС бүхэн аюултай биш гэдгийг франц­чууд баталж байгаа гэнэ. АЦС-ын гуравдагч эрин эхэлсэн бөгөөд энэ нь өнөөгийн ямар газар хөдлөлт, цунами, галт уулын дэлбэрэлт, хар салхины аюулыг тэсвэрлэх чад­вартай гэдэгт францчууд итгэлтэй байна. Үүнийгээ батлахын тулд тэд цаашид ч АЦС-ын төслүүдээ хэрэг­жүүлнэ. Япон, Украины АЦС-уудын хувьд бол хоёрдогч үеийн тех­нологи аж. Гэсэн ч Японы АЦС өнөөг хүртэл бодит аюул учруу­лаагүй байгаа нь дараагийн тех­нологи хэр найдвартай болохын баталгаа аж. АЦС-ын гурав дахь үеийн технологийг зохион бүтээгч, хэрэгжүүлэгч нь Францын "Аrevo" компани. Зүй нь АЦС ямар нэгэн ос­лын үед усаар дүүрээд унтрах зар­чимтай. АЦС нь ихэнхдээ 25-50 жи­лийн настай гэнэ. Гэхдээ энэ удах­гүй уртасна, найдвартай ажил­лагаа нь ч нэмэгдэх аж. Өмнө нь АЦС зөвхөн цахилгаан үйлдвэр­лэдэг байсан бол өнөөгийн шинэ технологиор дулаан ч хамт үйлд­вэрлэнэ. Харамсалтай нь энэ удаа Японд болсон цунами хөргөх хоо­лойг гэмтээж, бөглөснөөс доголдол үүссэн гэнэ. Энэ бүхнээс үүдээд улс орнууд хуучин үеийн технологитой АЦС-ыг зогсоох шийдвэр гаргаж байгаа болохоос АЦС-аас татгал­заж байгаа нэг ч орон байхгүй аж.

УРАН ГЭЖ ЮУ ВЭ?

Энэ нь байгальд байдаг жирийн нэг эрдэс. Далаад жилийн тэртээ эрдэмтэд асар их хүчтэй эрчим хүч ялгаруулах чадвартайг нь тогтоо­сон аж. Түүгээр ч барахгүй цөмийн зэвсэг үйлдвэрлэж дэлхийн хоёр­дугаар дайнд оролцож байсан Японы ард түмэн дээр туршилт хийснээр тэр их хүч нь батлагджээ. Үүнээс хойш ураны хайгуул, олбор­лолт, боловсруулалт эрчимжжээ. Энэ хүйтэн дайны үед эрч хүчээ авснаар судалгаа, шинжилгээний үр дүнд энхийн зорилгоор ашиглаж болох эрчим хүчний эх болох нь тогтоогджээ. АЦС-ын төслүүд 1950 оноос хэрэгжсээр өнөөгийн түв­шинд хүрсэн аж. Хүйтэн дайны төгсгөлөөр ураны дайн харьцангуй намдсан ч удалгүй, дарангуйлагч засаглалтай орнууд болон алан хядагчид ураныг сонирхож эхэл­жээ. Энэ нь дэлхий дахиныг ураны хайгуул, олборлолт, хадгалалт, тээвэрлэлт, ашиглалтын зориулалт зэргийг хянахад хүргэж байгаа гэнэ. Монголоос гарсан шар нун­тагийг баяжуулах нь АЦС-ын түлш болно. Тэр нь цилиндр хэлбэрт орох ба түүнийг мэргэжилтнүүд харандаа гэж нэрлэнэ. Нэг харан­даа нь нэг сантиметрийн диаметр­тэй, дөрвөн метр, 2.2 кг цилиндр болно. Олон ийм түлшийг АЦС-д байрлуулснаар 25-50 жил эрчим хүч гаргаж авна. Сонирхуулахад нэг грам уран нэг тонн нефтин бүтээг­дэхүүний үйлдвэрлэх ду­лаан­­тай тэнцдэг гэнэ.

ХЭН АЦС ХЭРЭГЛЭДЭГ ВЭ?

( Хүснэгт)

2006 оны байдлаар дэлхий дээр 31 орон дунджаар эрчим хүчнийхээ хэрэглээний 16 хувийг АЦС-аар хангаж байна. Энэ нь 441 АЦС 369 мегаватт цахилгаан эр­чим хүч гэсэн үг юм. Атомын эрчим хүчний үйлдвэрлэлээрээ АНУ 780 тэрбум кв/цаг, Франц 430 тэрбум кв/цаг, Япон тэрбум 208 кв/цагаар тэргүүлж байна. Үүнээс Франц улс нийт цахилгааныхаа хэрэглээний 79 хувийг АЦС-аас хангаж байна.

МОНГОЛД АЦС ХЭРЭГТЭЙ ЮУ?

Өнөөгийн нүүрсэн түлштэй цахилгаан станцууд радио идэвхт хий ялгаруулж хүний эрүүл мэнд, байгаль орчныг бохирдуулдаг. Мөн тэндээс ялгарсан түлшний үлдэгд­лийг газар булах ёстой. Эс тэгвээс хүний мэдрэл дотоод эрхтэнд нө­лөөлдөг аж. Гэтэл манайхан жижиг байшин барихдаа шатсан нүүрс­ний үлдэгдлийг ханын материалын зуурмагт ашиглах явдал байдаг. Харин АЦС байгаль орчин, хүний эрүүл мэндэд сөрөг нөлөөгүйгээс гадна эдийн засгийн асар их хэм­нэлттэй гэнэ. Энэ нь манайд зайлш­гүй АЦС барих шаардлагатайг харуулна. Одоогоор манайд түү­хий эд, станц барих хөрөнгө байгаа боловч боловсон хүчин, байгаль орчны нөхцөл байхгүй гэнэ. Учир нь өндөр мэргэжлийн олон ажилч­даас гадна өвөл, зунгүй хөлдөхгүй байх асар том усан сан шаард­лагатай. Гэхдээ энэ бүхнийг яваан­даа ший­дэх боломжтой гэнэ. Ма­най улсад 900 мгв-ийн хүчин ча­дал­тай АТС байхад нэг хэсэгтээ хүрэлцээтэй. Түүнийг барихад хоёр тэрбум ам.дол­лар, дөрвөн жилийн хугацаа шаардлагатай.

Х.БАТТӨГС